سناریوهای احتمالی در مورد آینده برجام

به گزارش نگاه جنوب ایران نیوز، "نشنال اینترست" در گزارشی، ضمن تحلیل تنش های جاری میان ایران و آمریکا در مورد از سرگیری مذاکرات هسته ای، به طور خاص سناریوهای احتمالی در رابطه مساله مذکور را بررسی کرده و در این رابطه پیشنهاداتی را نیز ارائه کرده است. 

نشنال اینترست در این زمینه می نویسد: «پس از انتشار گزارش اخیر آژانس بین المللی انرژی اتمی در مورد برنامه هسته ای ایران، "آنتونی بلینکن" وزیر خارجه آمریکا گفت که واشنگتن با سرعت زیادی در حالِ نزدیک شدن به نقطه ای است که برای آن، بازگشت به توافق برجام، دیگر حامل اهداف و مزایایی که توافق اصلی و اولیه برجام داشت، نیست. با این همه، سفر "رافائل گروسی" دبیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی به ایران و رایزنی با مقام های ایرانی، عملا موجب شد تا حدی از شعله ور شدن بحرانی که در نوع خود می توانست کلیتِ مذاکرات مرتبط با برجام را با چالش رو به رو کند، جلوگیری شود.

با این حال، بی اعتمادی ایران به آمریکا و پیچیده بودنِ فضای اختلافات میان دو کشور، عملا تلاش ها جهت احیای توافق برجام را تا حد زیادی سخت کرده است. علی‌رغم وجود چالش های مختلف، یک راه حل دیپلماتیک هنوز هم برای تهران و واشنگتن، کم هزینه ترین راهکار است. اگرچه که در این میان همسایگان ایران در منطقه خاورمیانه، احتمالا نظرات دیگری دارند. 

دولت "ابراهیم رئیسی" از زمان روی کار آمدن ، یک رویکردِ مبهم در مورد برجام و احیای آن اتخاذ کرده است. امری که کاملا تعمدی است. از یک سو، رئیسی بر ضرورت پایان بخشی به تحریم ها علیه ایران تاکید داشته و وزارت خارجه دولت وی نیز تاکید کرده که ایران خیلی زود روند "مذاکرات وین" را از سر خواهد گرفت. از سوی دیگر، این دولت هیچگونه موضع گیری در مورد شش دور قبلی مذاکرات وین و همچنین خواسته ها و انتظارات خود از مذاکرات آتی، ابراز نکرده است. 

اضافه بر این، بایستی توجه داشت که خروجِ بی تدبیر و دور از ملاحظه نیروهای آمریکایی از افغانستان و اوج گیری مجدد طالبان در این کشور، فشارهای قابل توجهی را متوجهِ دولت بایدن کرده است. تندروهای آمریکایی که با خروج از افغانستان مخالف بودند، بایدن را مسوول اصلی اوج گیری مجدد طالبان می دانند و وی را به مثابه رهبری ضعیف که اعتبار آمریکا را نزد جهانیان و مخصوصا متحدان آمریکا مخدوش کرده، سرزنش می کنند. دیگران، از جمله دموکرات ها، دولت بایدن را مسوول اصلی وقوع فاجعه در فرودگاه کابل و مدیریت ضعیف خروج افراد وابسته به آمریکا از افغانستان ارزیابی می کنند. در بحبوحه این انتقادات از بایدن، میزان محبوبیت وی نیز بار دیگر کاهش یافته و عملا موضع وی را در آستانه انتخابات میان دوره ای کنگره در نوامبر سال 2022 تضعیف کرده است. در این راستا، هنوز روشن نیست که آیا دولت بایدن از سرمایه سیاسی کافی، جدای از تمایل لازم و ابتکارات مختلف، جهت ارائه تضمین های لازم به ایران که برای ازسرگیری مذاکرات مرتبط با احیای برجام لازم هستند برخوردار است یا خیر؟ 

از دید ایران، ارزش توافق برجام در سال های اخیر به شدت کاهش یافته است. در شریطی که اقتصاد  ایران شرایط سختی را سپری می کند و این کشور با بحران پاندمی ویروس کرونا نیز به نحو قبال ملاحظه ای دست به گریبان است، تهران بر این باور است که بازگشت به توافق برجام، بدون برخورداری از امتیازات آن مخصوصا در بُعد اقتصادی، امکان دارد در نهایت به سناریویی ختم شود که ایران آن را در دوران حضور دونالدترامپ و خروج یکجانبه‌اش از برجام، تجربه کرده است.  

تجربه برجام به ایران نشان داد که وقتی این کشور در مساله هسته ای خود، اهرم های فشارش علیه آمریکا را از کار بیندازد، عملا موضع آمریکا در تشدید فشارها علیه تهران، بیش از پیش تقویت خواهد شد. از نگاهِ ایران، کشورهای غربی در موارد متعددی، روح و متن برجام را نقض کرده اند و به منافع ایران نیز بی توجهی کرده اند. اندکی پس از اجرای توافق برجام، کنگره آمریکا و دولت اوباما، دور جدیدی از تحریم ها و محدودیت های مرتبط با صدور ویزا را علیه ایران وضع کردنو و آن ها را این مرتبه، در قالبِ مسائل غیرهسته ای سازماندهی نمودند. در نهایت، دولت ترامپ به صورت یکجانبه به حضور در توافق برجام خاتمه داد و کارزار "فشار حداکثری" و تحریم‌های گسترده علیه ایران را به راه انداخت تا از این طریق، شاید تهران را به سمت خواسته های مطلوب خود سوق داده و آن را تسلیم کند. با این حال، یکچنین اتفاقی نیفتاد. 

در پاسخ به این اقدامات دولت آمریکا، ایران پله پله از سال 2019 میلادی، بر پیشروی های هسته ای خود افزوده است و هم ذخایر اورانیوم غنی شده خود را افزایش داده و هم سانتریفیوژهای پیشرفته تری را عملیاتی کرده است. بر اساس بسیاری از ارزیابی ها، بعید است که ایران بدون دریافت تضمین ها و امتیازات لازم، روند پیشروی های هسته ای خود را(با توجه به تجربیات گذشته اش) متوقف سازد. 

محاسبات مختلف و بعضا متضاد سیاسی و استراتزیک از سوی ایران و آمریکا، عملا مساله احیای توافق برجام را به امری پیچیده تبدیل کرده است. هنوز مشخص نیست که آیا واشنگتن و تهران حاضر به انجام انعطاف پذیری‌هایی جهت تسهیل روند مذاکرات برجام هستند یا خیر؟ با این همه، در شرایط کنونی، آلترناتیوهای توافق برجام، همچنان محدود و به شدت پرهزینه، برای هر دو طرف(ایران و آمریکا) هستند. 

کم هزینه ترین گزینه جایگزین برای توافق برجام، یک توافق موقت و محدود در چهارچوب گروه پنج بعلاوه یک، با محوریت لغو برخی تحریم های نفتی و دسترسی ایران به منابع ارزی خارجی اش و در نقطه مقابل، متوقف کردن روند پیشروی های هسته ای ایران است. توافقی که شباهت زیادی به توافق موقت میان ایران و گروه پنج بعلاوه یک در نوامبر سال 2013 دارد. یکچنین توافقی زمان بیشتری را برای ایران و غرب جهت مذاکره در مورد یک راه حل جامع و جلوگیری از اوج گیری تنش ها فراهم می کند. این مساله تا حدی می تواند برای تهران و واشنگتن نیز سودمند باشد و روند مذاکرات آتی را میان آن ها، تسهیل کند. آمریکا با این توافق، می تواند منتقدان را قانع کند که روند پیشروی های هسته ای ایران را متوقف ساخته و دولت ایران نیز که اعضای آن از منتقدان برجام هستند، از مزایای اقتصادی برجام استفاده کرده و تا حدی شرایط اقتصادی ایران را به سمت بهبودی سوق می دهند. 

با این همه، باید توجه داشت که ایران و آمریکا، محاسبات و اهداف راهبردی خاص خود را دارند. اگر مذاکرات جهت احیای توافق برجام شکست بخورند، ایران با سرعت بیشتری توانمندی های هسته ای خود را توسعه خواهد داد و این مساله عملا آمریکا و اروپا را به تشدید تحرکاتشان علیه تهران وادار خواهد کرد. در قالب این سناریو، آمریکا و اروپا به ائتلافی بین المللی علیه ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی و شورای امنیت سازمان ملل متحد شکل خواهند داد. با این حال روشن نیست که آیا قطعا روسیه و چین با آمریکا علیه ایران همکاری می‌کنند یا خیر؟ مسکو و پکن تاکنون بارها و بارها در مساله هسته ای ایران، با مواضع آمریکا و اروپا مخالفت کرده اند. 

یک سناریو دیگر در رابطه با شکست احتمالی قانع کردن ایران در جریان مذاکرات با این کشور این خواهد بود که دولت بایدن و متحدانش به خرابکاری علیه تاسیسات اتمی ایران روی آورند. با این همه، باید توجه داشت که این اقدامات نمی توانند برنامه اتمی ایران را نابود سازند و صرفا قادر خواهند بود آن را به تعویق بیندازند. نباید فراموش کرد که ایران در پی عملیات های خرابکارانه اسرائیل و ترور "محسن فخری زاده" بود که بر شدت پیشرفت های هسته ای خود افزود. جدای از این ها، تاسیسات اتمی ایران در این کشور پراکنده هستند و قویا نیز محافظت می‌شوند. امری که انجام حملات موفق علیه آن ها را به شدت سخت می کند. هرگونه اقدام خرابکارانه و نظامی علیه توان اتمی ایران، تهران را در پیگیری پیشروی های هسته ای اش جهت مقابله با غرب، بیش از پیش مصمم می کند. 

رویه های خاص دولت آمریکا در مساله برجام، عملا تهران را به این کشور بدبین کرده و روند احیای برجام را نیز پیچیده ساخته است. در شرایط کنونی، عاقلانه ترین راه حل، انعقاد یک توافق محدود و موقت میان ایران و گروه پنج بعلاوه یک است که ایران را از برخی مزایای اقتصادی بهره مند کند و در نقطه مقابل، روند پیشروی های هسته‌ای ایران را نیز کُند کند و زمینه را برای اعتمادسازی و انعقاد توافقی کامل و همه جانبه میان تهران و واشنگتن هموار سازد».